Biologia AR Szczecin

Opracowanie Zagadnień z Dydaktyki:


1.Dydaktyka biologii jako nauka?
W potocznym rozumieniu nauka to przyswajanie: treści (wiedzy), nabywanie umiejętności oraz wszystko to, czego uczy się lub naucza.
W precyzyjnym rozumieniu nauka to wiedza poddana ustalonym wymaganiom treściowym i metodą.
Miejsce dydaktyki biologii – jest ona nauką wytworzoną na pograniczu nauk społecznych oraz nauk przyrodniczych.
Pojęcie nauka można różnie definiować, ale niezależnie od tego muszą być uwzględnione następujące aspekty:
Aspekt historyczno – geograficzny – nauka rozwija się w określonym czasie i miejscu
Aspekt statyczny – gromadzona wiedza jest przechowywana na różnych nośnikach informacyjnych a następnie udostępniana.
Aspekt dynamiczny – poprzez prowadzone badania zwiększa się zasób wiedzy i umiejętności
Aspekt treściowy – każda nauka ma określone treści którymi się zajmuje
Aspekt metodologiczny – każda nauka w dociekaniu prawdy wykorzystuje sobie właściwe metody
Aspekt strukturalny – nauka jest umowną całością złożoną z wielu elementów różnorodnie nazywanych: kierunek, dyscyplin, dziedzin itd.
Aspekt językowy – nauka ma swój specyficzny język (def., pojęcia itd.)
Aspekt aksjologiczny – ustala się jaką wartość ma dana nauka- ogólna nauka ma dostarczyć wiedzy ale prawdziwe wartości ma ta nauka, która opiera się na prawdzie
Aspekt systemowy – nauka jest systemem składającym się z elementów, którymi są poszczególne nauki lub ma powiązania z różnymi dziedzinami.
Aspekt psychologiczny – nauka jest wytworem człowieka – podmiotu i traktowana jest jako specyficzna twórczość
Aspekt socjologiczny – w nauce zatrudnione są wysoce wykwalifikowane kadry, które pracują w specjalnych zespołach
Aspekt organizacyjny – naukę uprawia się w różnych instytucjach
Aspekt prawny – nauka na terenie każdego kraju funkcjonuje na podstawie ustalonych przepisów.
Aspekt ideologiczny – wyniki badań mogą być użyte do celów propagandowych lub mogą być ukryte
Aspekt polityczny – nauka jest powiązana rozlicznymi więziami zależności z władzami państwa i parlamentem
Aspekt ekonomiczny – badania naukowe są kosztowne, ale często finansowane są w nadziei na to, że przyniosą korzyści.

2.Zarys historii dydaktyki biologii w Polsce?
Początki dydaktyki biologii w Polsce sięgają VXII w. Prowadzone wtedy badania przyrodnicze wypływały w pewnym stopniu na treści nauczana. Wybitni wpływ na kształtowanie dydaktyki biologii wywarła poglądowość wprowadzona przez T. Campanellę, a pogłębiona i upowszechniona przez Komeńskiego oraz poglądy filozoficzne Bacona i Rousseau zachęcających do prowadzenia obserwacji i eksperymentów w szkole.
W Polsce w XVII i na początku XVIII. Pomijano nauczanie treści biologicznych.
W 1740r. Konarski korzystne zmiany poprzez reformę szkolnictwa „Collegium Nobilium” – uwzględniono w ramach wykładów z filozofii „Naukę o człowieku i zarys biologii”.
Komisja Edukacji Narodowej wprowadziła historię naturalną jako przedmiot nauczania Ala wszystkich szkół.
Towarzystwo do ksiąg Elementarnych doprowadziło do sprecyzowania kryteriów doboru treści oraz do sformułowania pierwszych wskazówek metodycznych dotyczących nauczania „historii naturalnej”.
Trwały dorobkiem Towarzystwa było opracowanie dwóch podręczników historii naturalnej, a mianowicie „botaniki dla szkół narodowych” (1785) i Zoologii, czyli Zwierzętopisma (1789).
Historia dydaktyki biologii w Polsce datuje się od czasu ustanowienia Komisji Edukacji Narodowej (1773r.).
Kierunek biologiczny zaleca podkreślenie związku organizmów ze środowiskiem i zaznajamianiem uczniów z życiem w różnorodnych naturalnych środowiskach.
Kierunek fenologiczny – dobór według pór roku- nadal stosowany.
Pod koniec XIX w. Pojawiają się pierwsze podręczniki metodyki biologii. W 1949r. – szkoły 11-letnie, występuje biologia jako „twórczy darwinizm”
Koniec lat 60tych powstają 8 klasowe szkoły podstawowe i 4-klasowe LO, 1973 w LO powstają klasy profilowane. W 1999-2004r. – powstają 6-klasowe podstawówki i 3-letnie gimnazja, oraz 3-letnie LO.

3.Cele i zadania dydaktyki biologii?
Dydaktyka (gr. Didaktikos – nauczający, pouczający od didasko – uczę) jest jedną z podstawowych nauk pedagogicznych, której przedmiotem jest kształcenie ludzi, a więc wszelkie nauczania.
Zadania Dydaktyki biologii:
Formułowanie celów nauczania biologii;
Określanie kryteriów doboru i zakresu biologicznych treści nauczania;
Dokonywanie dydaktycznych transformacji wiedzy biologicznej z poziomem uniwersyteckim na odpowiedni niższy poziom kształcenia szkolnego.
Zajmuje się też:
Doborem strategii, formami i metodami formalnego i nieformalnego nauczania oraz uczenia się biologii;
Dąży do racjonalnej organizacji tych procedur i oceny efektywnej pracy nauczyciela;
Sprawy związane z kształtowaniem postaw uczniów.
Można definiować biologię jako „naukę o wychowaniu przez biologię”:
Dokształcanie, doskonalenie nauczycieli;
Historię tego przedmiotu.

4.Powiązanie dydaktyki biologii z dydaktyką ogólną?
Dydaktyka biologii korzysta z naukowego dorobku dydaktyki ogólnej;
Posługuje się terminologią i systemem pojęć ogólnodydaktycznych;
Analizuje przydatność ogólnodydaktyczną szczególnie w nauczaniu biologii;
Przyczynia się do rozwoju dydaktyki ogólnej;
Nasilają się więzi dydaktyki biologii z psychologią i psychodydaktyką w wzajemnym dążeniu do określenia psychologicznych uwarunkowań czynności poznawczych w pracy uczenia się treści biologicznych oraz związanych z tym czynnościami nauczyciela;
Coraz częściej używa się możliwości współpracy informatyki.
Dydaktyka biologii jako samodzielna nauka dąży do kształtowania własnych teoretycznych podstaw własnej terminologii oraz specjalnych założeń metodologii podejmowania badań w skali świata. Obserwuje osłabienie powiązań dydaktyki biologii z dydaktyką ogólną – dydaktycy biologii podejmują się przedsięwzięcia związanego z nieformalnym kształtowaniem.

5.Działy szczegółowe dydaktyki biologii?
Kryterium podziału jest szczebel nauczania, do którego odnoszą się prace badawcze i uogólnienie dydaktyki biologicznej. Na tej podstawie wyodrębniona jest:
Dydaktyka przedszkolaków wychowanie przyrodnicze;
Dydaktyka zintegrowana- nauczanie treści biologicznych w klasie 1-3;
Dydaktyka nauczania przyrody w klasie 4-6;
Dydaktyka systematycznego nauczania biologii w gimnazjum;
Dydaktyka systematycznego nauczania biologii w liceum;
Dydaktyka nauczania biologii w szkołach zawodowych;
Dydaktyka biologii w szkole wyższej.

6.Cele nauczania biologii?
Cele nauczania biologii ujmowane są w kategoriach finalnych jako zakładane wyniki nauczania (doraźne lub dystansowe) lub przewidywanie osiągnięć uczenia.
Wyróżniamy cele:
Ogólne – odnoszą się do nauczania wszystkich przedmiotów na danym poziomie kształcenia;
Kierunkowe – lub przedmiotowe - dotyczą nauczania konkretnego przedmiotu;
Etapowe – związane z nauczaniem danego przedmiotu w konkretnych klasach.
Taksonomia celów nauczania: (do ok. połowy XX w.)
1.Cele dydaktyczne – poznawcze (wiadomości), kształcące (umiejętności)’
2.Cele wychowawcze – podstawy.
Wyróżnia się 3 główne pozycje celów nauczania biologii:
1.Wiadomości:
•Zapamiętanie wiadomości;
•Rozumienie wiadomości.
2.Umiejętności:
•Stosowanie wiadomości w sytuacji typowej;
•Stosowanie wiadomości w sytuacji problematycznej.
3.Postawy:
•Nastawienie na działanie;
•System działań.
Celem nauczania biologii jest:
•Zapoznanie ucznia z podstawowymi faktami tzn. z budową, funkcją i rozwojem organizmów;
•Prawami przyrody’
•Ważniejszymi syntezami biologicznymi;
•Różnorodnością biologiczną (z florą i fauną krajową);
•Ewolucji orgazmów;
•Problemem ochrony przyrody.
•Poznawanie przez ucznia własnego środowiska a aktualnych problemów jego ochrony oraz zrozumienie wpływu działalności gospodarczej człowieka na przyrodę;
•Zapoznanie ucznia z przykładami logicznej struktury niektórych nauk biologicznych i ich powiązań z naukami matematyczno – przyrodniczymi, chemicznymi, metodolog.;
•Rozwój umiejętności obserwowania i dokonywania eksperymentów, dostrzeganie współzależności budowie i funkcji pomiędzy organizmami i środowiskiem oraz wnioskowanie i tworzenie uogólnień;
•Wdrążenie uczniów do posługiwania się efektywnymi technikami uczenia się, kształtowania umiejętności i nawyków wykorzystywania nowoczesnych źródeł naukowej informacji biologicznej i ciągłego samokształcenia;
•Nauczanie biologii ma też kształtować umiejętności posługiwania się aparaturą i przyrządami laboratoryjnymi, narzędziami do pracy w ogrodzie szkolnym, wdrażanie ucznia do posługiwania się wiedzą w praktycznym działaniu;
•Nauczanie i uczenie się biologii powinno sprzyjać rozwijaniu u ucznia umiejętności dokonywania krytycznej samokontroli i oceny efektów własnego działania;
•Nauczanie biologii powinno odgrywać istotną rolę w ujawnianiu i rozwijaniu uzdolnień i zainteresowań biologicznych, a przy tym pozytywnej motywacji uczenia się biologii, rozwoju osobowości ucznia, a więc kształtowania jego podstaw, poglądów i przekonań;
•Należy też zwracać uwagę na kształtowanie wrażliwości uczniów na piękno i przejaw zniszczeń przyrody oraz umiłowania przyrody ojczystej;
•Kształtowanie uczuć i postaw patriotycznych – szacunek do pracy, systematyczność, dokładność i odpowiedzialność za wykonaną pracę.

7.Koncepcję doboru i ujęcie treści nauczania. Najważniejsze kryteria uwzględniane przy doborze treści nauczania (wymagania naukowe, dydaktyczne, potrzeby społeczne, wiedza wyjściowa ucznia)?
Różne koncepcje doboru i układu biologicznych treści nauczania:
•Formalizm dydaktyczny – biologiczne treści nauczania traktowano jako podstawę dla kształtowania umiejętności intelektualnych i częściowo też postaw uczniów, a szczególnie dla ich rozwoju intelektualności w latach 1918-1939;
•Encyklopedyzm dydaktyczny – im więcej informacji uczeń zapamięta tym lepiej jest wykształcony i przygotowany we współczesnym świecie, a zwłaszcza do egzaminu na wyższe uczelnie po II wojnie.
•Utylitaryzm dydaktyczny – treści nauczania przydatne w życiu uczniów i społeczeństwie oraz związane z nimi umiejętności praktyczne niezbędne człowiekowi, druga połowa XVIII w. KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ;
•Materializm funkcjonalny – opanowanie przez człowieka, ze zrozumieniem pewnego zasobu podstawowych wiadomości biologicznych, starannie dobranych i logicznych ze sobą powiązanych, jest nieodzowne, a w toku ich nabywania i przetwarzania kształtowane są zarówno umiejętności intelektualne jak i praktyczne.
W doborze treści nauczania należy za tym uwzględnić następujące kryteria:
•Wymagania naukowe;
•Wymagania dydaktyczne;
•Potrzeby i możliwości intelektualne uczniów;
•Potrzeby społeczno – gospodarcze;
•Wiedzę wyjściową ucznia.
W ramach treści nauczania:
•Wymagania celów nauczania;
•Wymagania materialne;
•Wymagania programowe.
Podstawy programowe stanowią obowiązek wszystkich autorów programów nauczania i nauczycieli dokumentacji zapewniającej wszystkim uczniom w Polsce opanowanie tej samej podstawowej wiedzy z biologii.
W skali ogólnoświatowej charakterystyczna jest tendencja do dokonywania co kilka lat rewizji założeń programowych, opartych na nich ramowych programów.
Dość popularna jest idea zintegrowanego nauczania treści przyrodniczych w nauczaniu, zwłaszcza na stopniu podstawowym. Jest ona od dawna uwzględniona w większości państw świata (także w Polsce) w nauczaniu początkującym.
W wyższych klasach szkół podstawowych i początkach szkół średnich wprowadza się zintegrowany przedmiot :Since” obejmujący treści z biologii, chemii i fizyki.
Jeszcze bardziej nasilone jest dążenie do nadania programom nauczania biologicznego nachylenia ekologicznego i wzbogacenia ich informacji z ochrony środowiska.

8.Pojęcia biologiczne i ich kształtowanie?
Pojęcie biologiczne – myślowe odzwierciedlenie wiedzy ucznia o własnym organizmie lub poszczególnych grupach organizmów, różnych procesach życiowych czy zjawisk przyrodniczych.
Przeciętne i stosowane powszechnie w naukach biologicznych nazwy to terminy naukowe. Desygnaty – ich cechy i właściwości oraz wielorakie wzajemne relacje – czyli treści pojęć.
Etapy kształtowania pojęć:
•Kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami (obiektami, okazami, organizmami);
•Kształtowanie elementarnych pojęć na podstawie znajomości zewnętrznych cech budowy organizmów, ich procesy życiowe lub zjawisk przyrodniczych;
•Kształtowanie pojęć naukowych.
Uczeń musi dokonać szeregu operacji myślowych, aby opanować w sposób pełny dane pojęcia, a mianowicie:
•Zestawić i porównać organizmy, procesy życiowe i zjawiska przyrodnicze, dokonywać ich analizy, wyodrębnić właściwości;
•Uogólnić (generalizować) i wyciągać wnioski;
•Różnicować, wskazywać na cechy ważne i nieistotne u porównywanych organizmów;
•Dokonywać syntezy wiedzy o danym organizmie lub procesie;
•Posługiwać się tym pojęciem, stosując je w różnych odmiennych od poprzednich sytuacji, włączając je do odpowiednich systemów pojęć.

W nauczaniu przyrody i biologii należy dbać o językową poprawność ustnych i pisemnych wypowiedzi uczniów, uczyć ich posługiwania się naukowym językiem oraz wskazywać różnice między nim a mową potoczną.
Praca nad kształtowaniem pojęć biologicznych obejmuje też zaznajamianie uczniów ze sposobami okazywania znaczących terminów naukowych poprzez formułowanie definicji i poddefinicji pojęć. Od definicji wymaga się by w sposób jednoznaczny, wyraźny i ścisły a zarazem naukowo poprawny ujmowały treści i zakres pojęć. Poddefinicja pozwala na orientację.

9.Etapy kształtowania umiejętności w nauczaniu biologii?
Przebieg procesu kształtowania umiejętności – Kulisiewicz wyróżnia następujące fazy w procesie kształtowania umiejętności:
1.Uświadomienie uczniom nazwy i znaczenia danej umiejętności;
2.Poznanie reguł działania;
3.Poznanie wzoru danej umiejętności;
4.Pierwsze, ukierunkowanie przez nauczyciele, wykonanie ćwiczenia;
5.Samodzielne ćwiczenia uczniów w posługiwaniu się daną umiejętnością.
Okoń w następujący sposób ujmuje główne fazy procesu kształtowania umiejętności:
1.Uświadomienie nazwy, naukowych podstaw i znaczenia danej umiejętności;
2.Sformułowanie (przez ucznia lub nauczyciela)  na podstawie znanych wiadomości reguły działania;
3.Pierwsze samodzielne czynności uczniów;
4.Systematyczne i samodzielne ćwiczenia uczniów w posługiwaniu się nabytą umiejętnością, kształtowanie nawyków.




10.Czym są umiejętności i jakie mają znaczenie w nauczaniu biologii?
Na początku XX w., wybitni biolodzy wskazywali, że uczniowie w toku dokonywania prób, pomiarów, obserwacji i eksperymentów nabywają różnorodne umiejętności zarówno intelektualne jak i praktyczne., uczą się uczenia kategoriami naukowymi i na tej drodze zdobywają nowe wiadomości. W ostatnim stuleciu zaczęto silniej dostrzegać ścisłe powiązanie poziomu kształtowania umiejętności uczniów z poziomem wiedzy biologicznej , stopniem ich aktywności w czasie lekcji i rozwojem zainteresowań biologicznych.
Również współcześnie przypisuje się w nauczaniu przyrody i biologii kształtowanie umiejętności. Istnie ścisła zależność między osiągnięciem uczniów, stopniem rozumienia treści a poziomem umiejętności dokonywania różnych logicznych operacji umysłowych.
Kształtowanie umiejętności ma duże znaczenie dla podwyższania motywacji uczenia się biologii i ochrony środowiska, rozwoju zainteresowań biologicznych oraz osobowości ucznia.
Umiejętność definiowana jest jako:
•Dyspozycja do wykonywania odpowiednich czynności intelektualnych i praktycznych;
•Gotowość do podjęcia określonego typu działania oraz dostosowania go do zmieniających się warunków sytuacji w jakich ma być wykonane;
•„Sprawność w posługiwaniu się odpowiednimi wiadomościami przy wykonywaniu określonych zadań”.

11.Zasady dydaktyczne i ich znaczenie w nauczaniu biologii?
Zasady dydaktyczne traktuje się najczęściej jako ogólne postępowania dydaktycznego wynikające z prawidłowości procesu kształcenia, umożliwiające  realizację celów kształcenia.
Kupasiewicz wymienił 7 zasad dydaktycznych:
•zasada poglądowości,
•przystępności w nauczaniu,
•świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się,
•systematyczności,
•trwałości wiedzy uczniów,
•operatywności wiedzy uczniów,
•wiązania teorii z praktyką.
Biologia jako przedmiot nauczania, wyodrębnia następujące zasady nauczania:
•dydaktycznej transformacji treści nauczania;
•strukturalnego nauczania;
•poglądowego nauczania;
•stopniowania trudności;
•samodzielności i aktywności uczniów;
•wiązania teorii z praktyką;
•efektywności kształcenia;
•problemowego nauczania.

12.Metody nauczania biologii?
Metodą nauczania nazywa się zwykle określony, sprawdzony, celowo i systematycznie stosowany sposób kierowania przez nauczyciela procesem uczenia się zmierzający do osiągnięcia zakładanych celów w zakresie wiadomości, umiejętności i postaw.
Wg. Zborowskiego wyróżnia się metody:
•oparte na obserwacji;
•oparte na działaniu;
•oparte na słowie.
Okoń wyodrębnił następujące grupy metod:
•asymilacji wiedzy oparte głównie na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym;
•samodzielnego dochodzenia do wiedzy – polegające na rozwiązaniu problemów;
•Waloryzacyjne;
•Praktyczne, w których aktywność ucznia o charakterze praktyczno – technicznym zmierza do zmiany otoczenia lub stwarza nowe jego formy.
Wg. Cichy wyróżnia się 3 grupy metod: badawcze (eksperyment naturalny, e. laboratoryjny, modelowanie, pomiar i obliczania statystyczne), obserwacyjne (obserwacja ekosystemów i żywych okazów roślin i zwierząt, obserwacja środków dydaktycznych) i słowne (pogadanka, praca z drukowanym materiałem źródłowym, dyskusja, gry dydaktyczne).
Metody wprowadzane na danej lekcji muszą być adekwatne do celów nauczania i treści rzeczowych, jakie mają być realizowane oraz zaleceń dydaktyczno – wychowawczych, podstaw programowych i programu nauczania biologii.

13.Metody i techniki uczenia się biologii – jakie są i jakie mają znaczenie w przyswajaniu wiedzy biologicznej?
Metody uczenia się biologii można podzielić na grupy:
1.Metody samodzielnego poznawania przyrody związane często z wykonywaniem przez uczniów czynności twórczych praz rozwiązaniem problemów;
2.metody zwiane głównie z wykonywaniem czynności praktycznych służące nabywaniu umiejętności i nawyków;
3.Metody związane z opanowaniem gotowych wiadomości biologicznych.